Strój Krakowiaków Zachodnich – strój z okolic Bronowic
Kraków i otaczające go wsie stanowią centrum historycznej ziemi krakowskiej. Od północy sięgała ona aż pod Częstochowę do Pasma Pogórza Chęcińskiego, na południu sąsiadowała z Pogórzem, na zachodzie obejmowała część Jury Krakowsko-Częstochowskiej, na wschodzie zaś ziemie po obu brzegach Wisły w Kotlinie Krakowsko-Sandomierskiej. Ubiór Krakowiaków, ten najbardziej znany, ukształtował się w pełni pod koniec XVIII w. Ostatnie dziesiątki XIX i początek XX w. to okres rozkwitu zdobnictwa, zwłaszcza ubiorów noszonych we wsiach podkarpackich stanowiących wręcz dzielnice Krakowa (Bronowice, Mogiła, Łagiewniki), Badacze dzielą Krakowiaków na Wschodnich i Zachodnich. Zachodni są ściśle związani z Krakowem, mieszkają we wsiach położonych wokół niego, na terenach rolniczo-przemysłowych. Natomiast Krakowiacy Wschodni zasiedlają tereny rolnicze znajdujące się na północy wschód od Krakowa, głównie na lewym brzegu Wisły, a największymi ośrodkami tego regionu są Dąbrowa Tarnowska, Pińczów, Proszkowice i Brzesko.
Strój Krakowiaków Zachodnich wraz z upływem lat ulegał dużym przeobrażeniom. Obecny strój pochodzi z przełomu XIX i XX w.
Strój męski
Jednym z najstarszych z XIX w. męskim nakryciem głowy był czarny kapelusz filcowy. Zwano go celendrem lub żeleźniakiem jako, że przypominał kształtem żelazny garnek. Krakowiacy nosili także wełniane, wykonane z białej wełny, czapki zwane magierkami. Najbardziej jednak znanym nakryciem głowy była czerwona rogatywka. Po boku tej czapki znajduje się pęk długich piór pawich. Ich końce związywano opadającymi na ramię czerwonymi lub kolorowymi wstążkami. Koszule szyte najczęściej z białego lnu miały zawsze krój przyramkowy. Bardzo rzadko przyozdabiano je białym haftem. Jedyną jej ozdobę stanowiła czerwona wstążeczka lub srebrna spinka z koralem. Spodnie zwane portkami szyto z cienkich tkanin lnianych lub bawełnianych i wpuszczano je w buty. W chłodne dni mężczyźni nosili spodnie z grubych tkanin lnianych i zakładali jednocześnie kilka ich par. Najważniejszym i świadczącym o stopniu zamożności Krakowiaka, elementami stroju męskiego była sukmana i kaftan. Jedynie najlepiej sytuowani posiadali jednocześnie obie części tego stroju. Słowo kaftan miało dwojakie znaczenie: najczęściej tym mianem określano długą, pozbawioną rękawów kamizelę, ale także kaftan z rękawami, różniły się one zdobieniami i funkcją. Zdobienia kaftanów były bardzo różnorodne. Stanowiły je mosiężne, płaskie guziki, a także jedwabne lub bawełniane chwosty – czyli pęczki związanych i równo przyciętych nitek. Kaftany z Bronowic były najbogaciej zdobione. Na ich przody przyszywano po kilka rzędów perłowych lub małych mosiężnych guziczków, a także amarantowe lub czerwone chwosty. Te same ozdoby przystrajały klapki kieszeni oraz kołnierzyk. Sukmana dodawała mężczyźnie powagi i dostojności, najczęściej nosili ją gospodarze. Sukmana była suta, dostatnia, w pasie wcięta rozszerzająca się ku dołowi. Sukmany tak jak i kaftany były bardzo różnorodnie zdobione guzikami i chwostami. Znane były także sukmany zwane żałobnymi, które ozdobione były wyszyciem z czarnej przędzy. Nieodzownym elementem stroju krakowskiego męskiego był pas. W regionie krakowskim najczęściej noszono dwa typy pasów: z brzękadełkami i trzos (opasek). Biały pas pierwszego typu zapinano na mosiężną sprzączkę z jednym przekolcem. Jego ozdobę stanowiły, rozmieszczone głównie w części środkowej rzędy małych, mosiężnych guziczków, a na końcach plecionka z czerwonej i zielonej safianowej skóry. Z boku pasa na jednym, dwóch lub trzech rzemykach zawieszano brzękadełka. Dzwoniły one głośno szczególnie w czasie tańca. Ponadto przy pasie mocowano także składany nożyk i torebkę na krzesiwo, hubkę i krzemień. Trzosy (opaski) w przeciwieństwie do pasa z brzękadełkami opasywały pas tylko w części, ich przedłużenie stanowiły przyszyte na końcach pasa a służące do zapinania rzemienie. Trzos miał kształt dwóch połączonych podstawami trapezów, a oba jego końce były bogato ozdobione. Zdobienie tworzyły ażurowe, wycięte w skórze motywy na podkładce z czerwonego sukna, mosiężne guzy i hafty. Buty czarne zawsze sięgały poniżej kolan, szyto je z wołowej skóry.
Strój damski
Strój kobiecy noszony w okolicy Krakowa miał wiele odmian i wariantów, w swej podstawowej wersji tworzyły go: nakrycie głowy (wianek, chustki i chusta czepcowa), koszula, gorset i kaftan (katana), spódnica, zapaska, chusta do odziewania, obuwie i biżuteria.
Ubiór i przystrój głowy kobiet zależny był od pory roku i stanu cywilnego. Dziewczęta, w dni pogodne i latem, chodziły zazwyczaj z odkrytą głową. Włosy zaplatały w warkocze, wplatały w nie wstążki i wpinały kwiatki. Nosiły także wieńce gdy były druhnami albo wychodziły za mąż. Była to czapeczka z miękkim denkiem i sztywnym otokiem opasująca głowę wzdłuż linii czoła. Otok zdobiła ułożona w harmonijkę czerwona wstążka i uplecione w wianuszki sztuczne kwiaty. W części przedniej denka przymocowany był bukiet sztucznych kwiatów, na pozostałej zaś części upinano, spadające aż na plecy wstążki. Najważniejszym a zarazem najcenniejszym nakryciem głowy mężatek były chusty czepcowe zakładane po raz pierwszy na głowę podczas oczepin. Chustki były tiulowe, jedwabne i wełniane ale najczęściej miały kolor czerwony, a zdobiły je motywy kwiatowe. Krakowianki nosiły dwa rodzaje koszul. Starsze koszule używane w połowie XIX wieku miały krój przyramkowy. Przy szyi miały kołnierzyk, który podobnie jak i mankiety niekiedy zdobiony był haftem atłasowym. Koszule te zapinane były na spinkę lub przełożoną przez dziurki czerwona wstążeczką, późniejsze natomiast koszule zapinane były na guziki. W stroju kobiecym można było wyróżnić dwa typy gorsetów. Starsze szyte były z czarnego sukna, w pasie wykończone dużymi, zachodzącymi na siebie kaletkami, czyli trapezowatymi zachodzącymi na siebie patkami doszytymi do dolnej krawędzi gorsetu, których było od 60 do 75. Cały gorset, a także kaletki, podszywano czerwonym suknem. Gorsety na przodach zdobiono sznureczkami, guziczkami, niekiedy także haftami o motywach roślinnych. Drugi typ gorsetu szyty był z sukna lub aksamitu w różnych kolorach. Zamiast kaletek miał on ósemkowo ułożoną fałdę. Do zdobienia tego gorsetu używano: guziczków na nóżce (przeważnie czerwonych), różnorodnych koralików i cekinów, metalowych i jedwabnych tasiemek, wstążeczek, pasmanterii i chwostów. W okolicach Krakowa znano kilka rodzajów kaftanów, czyli gorsetów z doszytymi rękawami. Najbardziej rozpowszechnione były katany z okresu Młodej Polski. Zdobienie i krój był taki sam jak w gorsetach. Wierzchnie spódnice letnie szyto z tkanin jedwabnych, płócien, tybetu lub batystu, zimowe z tkanin wełnianych. Na przełomie XIX i XX wieku były to już zawsze materiały fabryczne. Na spódnice przeznaczono materiały wzorzyste o motywach kwiatowych lub gładkie w kolorze zielonym, niebieskim, czerwonym lub białym. Były one długie i szerokie. Pod spódnice wierzchnie kobiety zakładały spódnice z białego płótna, bogato zdobione białym haftem atłasowym. Zapaski, podobnie jak i spódnice, szyto z różnych materiałów, zwykle stosowano zasadę, że wykonywano je z tej samej tkaniny, co spódnice. Wyjątek od tej reguły stanowiły zapaski płócienne i tiulowe. Noszono je do spódnic tiulowych wzorzystych lub gładkich, zwykle wełnianych. Zapaski krakowskie były nieco krótsze niż spódnice, duże, obszerne i osłaniały przód i boki spódnicy. Na przełomie XIX i XX wieku w okolicach Krakowa, powszechnie noszono chusty do odziewania. Używano wełnianych chust w dużą krat, głównie w kolorach: czerwonym, białym, zielonym i granatowym. Najpowszechniej noszonym obuwiem były sznurowane, czarne trzewiki na dość wysokim obcasie. Podstawowym elementem biżuterii były czerwone prawdziwe korale.
