M: Historia konstrukcji
Konstrukcja mazanek wyróżnia się unikatowymi cechami, które konsekwentnie występują w zachowanych egzemplarzach. Instrumenty te, o niewielkich rozmiarach (zwykle mierzące od 470 do 493 mm długości), są zbliżone wielkością do skrzypiec dziecięcych. W jednym przypadku, egzemplarzu z Muzeum w Międzyrzeczu (ME 904), odnotowano długość wynoszącą 513 mm. Ze względu na kompaktowe wymiary mazanki były często wykorzystywane jako instrumenty ćwiczebne, szczególnie przez młodszych muzyków.
Korpus mazanek, łącznie z szyjką, jest wyżłobiony z jednego kawałka drewna – najczęściej dębowego lub orzechowego. Taka konstrukcja zapewnia trwałość i dobre właściwości akustyczne instrumentu. Cechą charakterystyczną jest również brak oddzielnych boczków, które są naturalnie wyodrębniane z pudła rezonansowego w procesie żłobienia. W niektórych egzemplarzach występuje dodatkowy „guzik”, będący częścią monolitycznej konstrukcji, choć w nielicznych przypadkach wykonywano go jako odrębny element.
Podstawowym elementem wyróżniającym mazanki jest konstrukcja podstawka. Jego nóżki mają różne długości: krótsza opiera się o płytę rezonansową, natomiast dłuższa przechodzi przez specjalny otwór w płycie wierzchniej i wspiera się na spodzie pudła rezonansowego. Ten innowacyjny element pełni funkcję tradycyjnej duszy instrumentu, a jego obecność wyróżnia mazanki na tle innych chordofonów. Kształt podstawka jest zazwyczaj stały, z równoległymi krawędziami bocznymi, łukowatym grzbietem i łagodnie zaokrągloną dolną linią. Otwory na długą nóżkę podstawka mogą mieć różnorodne kształty – prostokątne, owalne lub nieregularne – lecz ich rozmiar jest zawsze dostosowany do zapewnienia stabilności elementu.
Płyta wierzchnia mazankek jest naklejana na pudło rezonansowe i wykonana z drewna sosnowego, topolowego lub lipowego. Jej konstrukcja jest lekko wysklepiona, co zapewnia odpowiednią projekcję dźwięku. Instrumenty te nie posiadają wyraźnych wystających krawędzi, co nadaje im jednolitą, gładką formę. Quasi-boczki są nierówne pod względem wysokości, co w niektórych egzemplarzach nadaje pudłu rezonansowemu niemal płaski wygląd.
Mazanki są instrumentami trzystrunowymi. Tradycyjnie struny były wykonane z jelita, z najwyższą struną jedwabną, która w późniejszych czasach została zastąpiona stalową. Kołki w komorze kołkowej mogą być rozmieszczone w różnych układach: dwa po jednej stronie i jeden po drugiej lub odwrotnie. Rozmieszczenie to często wynikało z praktyki rzemieślniczej i nie miało większego wpływu na funkcjonalność instrumentu.
Do dziś badacze wyróżnili trzy główne typy konstrukcyjne mazanek:
- Najstarsze egzemplarze – odnalezione przez Jadwigę i Mariana Sobieskich w latach 40. XX wieku, charakteryzują się obłym, ósemkowym kształtem pudła rezonansowego i subtelnie zaznaczonymi rożkami.
- Instrumenty Tomasza Śliwy – mają bardziej wyraziste rożki i zaostrzone łuki górnej liry, co wskazuje na inspiracje formą wioli.
- Mazanki Stanisława Grocholskiego oraz Andrzeja Mendlewskiego – cechują się finezyjnym kształtem i dominującymi rożkami, nadającymi sylwetce instrumentu nowoczesny wygląd, a także zmniejszoną wagą instrumentu w porównaniu do starszych modeli.
Materiały stosowane do budowy mazanek obejmowały drewno dębowe, orzechowe, sosnowe, topolowe i lipowe, a także drewno śliwowe na elementy takie jak podstrunnica czy strunociąg. Struny pierwotnie wykonywano z jelita i jedwabiu, a później także ze stali.
Mazanki pozostają instrumentem o niezwykłej wartości historycznej i konstrukcyjnej, którego cechy odzwierciedlają bogactwo i różnorodność polskiej tradycji muzycznej. Dzięki badaniom oraz reintrodukcji do współczesnej praktyki muzycznej, instrument ten zachował swoje miejsce jako symbol lokalnej tożsamości.
Paweł Zawadzki
Zrealizowano przy pomocy środków budżetu Województwa Wielkopolskiego.